محیط طبیعی

موقعیت: در تقسیمات سیاسی، شمیرانات نام شهرستانی در شمال استان تهران و شهر شمیران منطقه يك شهرداري و همچنین بخش‌هایی از غرب منطقه چهار و شرق منطقه دو شهرداري تهران را در بر می‌گیرد. مرزهای شمیران در این کتاب با کمی اغماض، عبارتند از مرزهای جنوبی، شرقی و غربی منطقه یک و بخش‌های کوهستانی در شمال منطقه یک تا جایی که جاذبه‌ای مذهبی یا طبیعی را در بر گرفته باشد که با یک پیاده روی حداکثر چند ساعته بتوان به آن دسترسی داشت.

آب و هوا: آب و هوای منطقه یک تهران تا حد زیادی همخوان با اقلیم شهر تهران است، با این حال ویژگی‌های خاص خود را نیز دارا می‌باشد. مقایسه داده‌های سازمان هواشناسی ایستگاه شمال تهران و ایستگاه مهرآباد، که معرف اقلیم بخش‌های مرکزی شهر تهران می‌باشد، گویای آن است که دمای این منطقه چه در میانگین و چه در حداکثر و حداقل، حدود 2 درجه نسبت به شهر تهران خنک‌تر است. میانگین رطوبت در این منطقه در طول سال 46 درصد (به این مفهوم که از حجمي ‌از هوا که 146 گرم وزن دارد 46 گرم آنرا بخار آب تشکیل مي‌دهد) و در شهر تهران 41 درصد می‌باشد.

شاخص بارندگی اختلاف بسیار بیشتری را در این دو ایستگاه نشان می‌دهد بطوری که مرکز تهران (ایستگاه مهرآباد) 245 میلیمتر و شمال تهران 429 میلیمتر بارندگی سالانه دریافت می‌کند. به بیانی دیگر، به طور میانگین شمال تهران 184 میلیمتر (حدود 75% ) بیش از مرکز شهر تهران بارندگی دارد. این تفاوت‌ها باعث شده تا منطقه شمیرانات از دیرباز به عنوان ییلاق تهران شناخته شود. دلیل این اختلاف بارندگی و اقلیم، وجود دیواره‌ای از ارتفاعات (معروف به دیوار توچال که قلل مهم آن ذکر شد) در شمال تهران است که باعث می‌شود هوای مرطوب محلی هنگام صعود از این دامنه‌ها، خنک شده، رطوبت آن متراکم و تبدیل به ابر بارش‌زا گردیده و شرایط برای بارندگی بیشتر فراهم می‌شود. بیشتر بودن بارندگی، در پوشش گیاهی متراکم‌تر و شاداب‌تر این منطقه نیز کاملاً مشهود است. حداکثر بارندگی روزانه رخ داده در شمال تهران 54 میلیمتر و در تهران 50 میلیمتر است، که این به معنی یکنواخت‌تر بودن شدت بارندگی این منطقه نسبت به تهران است. از طرفی به دلیل مرتفع بودن منطقه شمیران، بارش بصورت برف نسبت به تهران بیشتر صورت می‌گیرد.

در تهران، تعداد توفان‌های گرد و غبار حدود 16 روز در سال ثبت شده و این میانگین در شمال تهران 3 روز در سال است، این اختلاف هم ناشی از میزان رطوبت و بارندگی بیشتر و هم در اثر وجود کوهسار البرز در شمال این منطقه می‌باشد.

باد غالب در تهران از جهت غربی می‌وزد و 30 درصد اوقات هوا آرام است. در شمال تهران جهت باد غالب تبدیل به جنوب غربی می‌شود و 68 درصد اوقات هوا آرام است. ضمناً این منطقه شب هنگام نسیم خنکی که از کوه به دشت می‌وزد موسوم به نسیم توچال را دریافت می‌کند. جریان این نسیم در روز برعکس و از دشت به کوه است.

ارتفاعات: نام البرز کوه همواره پیچیده در اسطوره‌ها و افسانه‌ها بوده است. در افسانه‌های باستان، این کوه را مرکز زمین و محل قضاوت روح‌ها می‌دانستند و مکان به بند کشیدن ضحاک و.... نام البرز احتمالاً به معنی دیده‌بان از فراز و نگهبان می‌باشد (دایرۃ المعارف ایرانیکا). ویژگی‌های طبیعی تهران و به خصوص شمیران تحت تاثیر این ارتفاعات قرار دارد.

رشته کوه البرز با 500 کیلومتر طول، به شکل هلالی از شرق به غرب ایران کشیده شده و شهر تهران در دامنه جنوبی بخش مرکزی آن قرار گرفته است. دامنه جنوبی البرز به دلیل نزدیکی به فلات مرکزی، خشک‌تر از دامنه شمالی آن است. با این حال رودخانه‌های فصلی و دائم فراوان، بارندگی بیشتر نسبت به مناطق کم ارتفاع، فراهم آوردن خاک حاصلخیز برای مناطق دشتی و... باعث شده این منطقه نیز مسکن و ماوای بسیاری انسان‌ها باشد.

شمال تهران، به ویژه منطقه یک شهرداری که مناطق مسکونی‌اش تا ارتفاع 1800 متری بخشی از این رشته کوه قرار گرفته، شامل چندین رود دره همچنین قلل مرتفع می‌شود. روددره‌ها از شرق به غرب عبارتند از تنگه کهنه دارآباد، دارآباد، دره جمشیدیه، گلاب‌دره، دربند، ولنجک و درکه.

این رود دره‌ها در واقع خروجی رواناب و خط القعر بلندی‌ها و ارتفاعات کوه‌های شمال تهران در منطقه یک هستند. مهم‌ترین قلل این ارتفاعات عبارتند از: تختی تلهرز در شمال سوهانک با 2560 متر ارتفاع، قله دارآباد (مونگ چال) 3160متر، شهربانو کُشَک با 3300 متر، سیاه بند 3320 متر، پیازچال با 3540 متر، کلک چال با ارتفاع 3300 متر، اسپیلَت با 3120 متر، توچال (بلند‌ترین قله ناحیه) با 3965 متر ارتفاع، هومند توچال با 3920 متر، هومند شاه نشین در شرق ایستگاه هفت تله کابین با 3780 متر، قله شاه نشین با 3875 متر، سرباز ارگ با 3840 متر و پلنگ چال 3520 متر ارتفاع. این قلل مرز شمالی آبخیز منطقه یک محسوب می‌شوند و بارندگی که در سطح بین این ارتفاع و انتهای رود دره نازل می‌شود، صرف نظر از آنچه در زمین فرو می‌رود از طریق رود دره‌ها به سمت شهر تهران هدایت می‌شود، لذا این منطقه همواره تحت تاثیر طبیعی این کوهستان مثل فراوانی منابع آب گوارای ناشی از ذوب برف یا بارندگی، سیلاب‌های بهاره، نسیم کوه به دشت شبانه، دسترسی آسان و نزدیک به دامان طبیعت و... می‌باشد.

زمین‌شناسی: کوهستان البرز یکی از پیچیده‌ترین مناطق زمین شناسی ایران محسوب می‌شود و در ساختار آن که شامل مجموعه‌ای از سنگ‌های آتشفشانی و رسوبی است، از حدود 600 میلیون سال پیش تا عصر حاضر را می‌توان ردیابی کرد (فیض‌نیا- احمدی 1378) همچنین، در طول یک میلیون سال پیش که جهان چهار عصر یخبندان را پشت سر گذاشته، به خاطر وجود این رشته کوه و دریای حاشیه آن (دریای تتیس)، ایران دوره‌های بارانی را تجربه می‌کرد، لذا بسیاری از گیاهان و برخی جانوران ایران به عنوان فسیل زنده (بازمانده از دوره سوم زمین شناسی) شناخته می‌شوند.

از آنجا که بلندای البرز پیش‌تر از مناطق میانی ایران از آب خارج شده بود، لذا یکی از مراکز اولیه سکنی گزیدن انسان متمدن نیز به شمار می‌آید و آثار کشف شده از دامنه‌های این کوه نیز گواه همین امر است (به عنوان مثال، تپه قلیان لواسان با قدمت پیش از تاریخ و تپه کی میر شمیران با قدمت هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد[1]). با گذشت زمان و با عقب نشینی دریا و پدیدار شدن دشت‌ها، در حدود 5000 سال پیش از میلاد مسیح، این قوم متمدن کوه نشین به زمین‌های حاصلخیز پائین کوچ کرده و در آنجا ساکن شدند (سیاهپوش، 1352).

به لحاظ توپوگرافی، شیب عمومی منطقه شمال به جنوب بوده که هر چه به سمت شمال برویم، میزان شیب افزایش می‌یابد. توپوگرافی منطقه در قسمتهای شمالی کاملاً کوهستانی و با شیب زیاد است. چنانچه تهران را به دو بخش کوهپایه و دشت تقسیم کنیم منطقه 1 در بخش کوهپایه‌ای قرار می‌گیرد. همجواری با دره‌ها و دامنه‌ها در این منطقه باعث شده یکی از مناطق در معرض سیل‌های مخرب باشد که خوشبختانه این امر با احداث کانالها و ساخت بندسارها در دره‌ها و خروجی حوضه‌های آبخیز بالادست مدیریت شده است. این توپوگرافی همچنین باعث عبور رودخانه‌های کوهستانی به سمت این منطقه و ایجاد منابع آب فراوان گردیده است.

از دیگر ویژگی‌های توپوگرافی شمیران که در مناطق مسکونی دنیا به ندرت قابل مشاهده است، اختلاف ارتفاع زیاد در مسافت کم می‌باشد به طوری که از میدان تجریش با ارتفاع 1600 متر با طی حدود 9 کیلومتر به ارتفاع 4000 متری در قله توچال می‌رسیم. یعنی در فاصله کمتر از 9 کیلومتر ارتفاع بیش از دو برابر می‌شود!

منابع آب: آب ناشی از نفوذ باران در زمین که بدون عبور از منابع آلاینده از ارتفاعات شمالی به سمت این منطقه جریان می‌یابد، در کنار آب حاصل از ذوب برف و زهکش حوضه آبخیز بالادست که توسط رود دره‌ها به این منطقه هدایت می‌شود یکی از مواهب پرارزش طبیعی برای تهران و به خصوص منطقه یک آن می‌باشد. این آب که به خاطر وجود بستر سنگی از زلالی خاصی برخوردار است توسط رودهای دائمی و فصلی از این ارتفاعات به سمت تهران سرازیر می‌شود. علاوه بر این آب‌های سطحی، وجود بیش از 170 رشته کاریز یا قنات در محدوده منطقه یک که در گذشته نه چندان دور تامین کننده آب نوشیدنی اهالی تهران بودند، به عنوان یکی از منابع پر ارزش آب‌های زیر زمینی شناخته می‌شدند و زمانی، خانه‌هایی که در اطراف این کاریزها قرار داشت قیمت بالاتری نسبت به خانه‌های مناطق دیگر شهر تهران داشتند. متاسفانه این آب‌ها در حال حاضر نقشی در تامین آب شرب شهر تهران ندارند و بیشتر آنها در جوی‌های شهر با انواع آلاینده‌ها و زباله‌ها مخلوط شده به سمت دشت سرازیر می‌شوند و یا در بهترین حالت به مصرف فضاهای سبز عمومی می‌رسند.

فضای سبز: البرز مرکزی یکی از مناطقی است که تحت عنوان مرکز گونه زایی گیاهی ایران شناخته می‌شوند و گونه‌های گیاهی خاصی در آن رشد می‌کند که مختص همین منطقه است (قهرمان و عطار 1380)، بدین لحاظ پوشش گیاهی طبیعی این منطقه دارای اهمیت فوق العاده‌ای می‌باشد، از بین 13 گونه خاص تهران (طرح بازنگري گياه شناختي فضاي سبز شهر تهران)، سه گونه مختص کوهستان‌های شمال تهران می‌باشند به اسم‌های گندمک توچالی[2] ماشک توچالی[3] و گل قاصد دربندی[4] (قهرمان 1380)، لذا اهمیت حفظ و عدم تخریب پوشش گیاهی با این تفاصیل دو چندان می‌شود. پوشش گیاهی طبیعی این منطقه در ارتفاعات به دلیل تردد زیاد، تخریب‌های انسانی و چرای دام فشار زیادی را متحمل می‌شود، با این حال در اواسط بهار جذابیت پوشش گیاهی به خصوص در ارتفاعات بالا، زیبایی نفس گیری پیدا می‌کند. پوشش گیاهی طبیعی و دست کاشتی هم که در طول رود دره‌ها وجود دارند بسته به میزان خاک بستر و آبی که برایشان فراهم است، کم و بیش از تنوع و غنای بالایی برخوردار هستند.

 به دلیل وجود منابع آب فراوان پتانسیل رشد درختان در این منطقه، از مناطق مرکزی شهر بیشتر است، شادابی و طراوت پوشش درختی بوستان‌ها در این مناطق نیز گویای همین امر می‌باشد، از طرف دیگر با کم شدن منابع آب در مناطق مرکزی شهر، گونه چنار که یکی از گونه‌های پرحضور در سطح شهر تهران می‌باشد، با توجه به مطالعات انجام گرفته و به دلیل کم آبی و افزایش دما به تدریج فقط در مناطق شمالی تهران امکان زیست خواهد داشت (طرح بازنگري گياه شناختي فضاي سبز شهر تهران). گونه‌های گیاهی در شمال تهران از تنوع بالایی برخوردار هستند و همینطور درختان بسیار تنومند و کهنسال را می‌توان در این منطقه، بیشتر از سایر مناطق شهر تهران مشاهده نمود. سرانه فضای سبز منطقه یک تهران در سال 91 حدود 4/3 متر مربع از بوستان‌های عمومی و 4/5 متر مربع از جنگل‌کاری‌های شهری می‌باشد. سهم هر فرد از مجموع فضای سبز این ناحیه نیز حدود 7/16 متر مربع بوده، مجموع فضای سبز این منطقه بیش از 661 هکتار گزارش گردیده است و تعداد 111 بوستان‌های عمومی در آن وجود دارد (سامانه گزارش ساز آمار و اطلاعات شهرداری تهران).

در طول سالهای اخیر خریداری و تملک برخی باغ‌های وسیع و با درختان کهنسال، نظیر باغ ملک، باغ امیرسلیمانی و باغ خسروشاهی در دستور کار شهرداری منطقه یک قرار گرفته است. این باغ‌ها بعد از احیاء و بازپیرایی به عنوان بوستان‌های عمومی در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد.

مرزهای شمیران

مرزهای منطقه‌ای به نام شمیران، از گذشته تاکنون و در تعاریف مختلف متفاوت است که در ادامه به اختصار مرزهای شمیران در منابع تاریخی و عرفی، در تقسیمات سیاسی کشوری و در تقسیمات شهری بیان می‌شود.

محدوده‌ی تاریخی شمیران قدیم: شمیران در منابع تاریخی محدوده‌ای نسبتاً وسیعتر از آنچه که اکنون شهرستان شمیران نامیده می‌شود را شامل می‌شود. چنان که در وقفنامه شاه تهماسب صفوی، محله چالهرز در مجاورت ضرابخانه نیز به عنوان بخشی از شمیران ذکر شده بود (هدایتی، 1344 : 32).

با توجه به مرزهای تهران در آن زمان که صرفاً محله‌هایی نظیر پامنار و عودلاجان را در بر می‌گرفت، می‌توان تصور کرد که با در نظر گرفتن منطقه بندی امروزی شهر تهران، شمیران نه تنها مناطقی مانند دو، سه و چهار شهرداری تهران، بلکه مناطقی مانند شش و هفت را هم در بر می‌گرفت. امروزه در میان شهروندان قدیمی تهران نیز منطقه شمیران محله‌های پایین‌تر از مرزهای منطقه یک را در بر می‌گیرد.

شمیران در تقسیمات سیاسی (شهرستان شمیران): در تقسیمات سیاسی کشور شمیران یا شمیرانات نام شهرستانی است در استان تهران و در دامنه‌های البرز جنوبی. شمیران در مجاورت شهر تهران و در شمال آن قرار دارد. این شهرستان شامل شهر شمیران (تمامی منطقه ۱ شهرداری تهران و بخش‌هایی از مناطق ۲ و ۴) و نیز بخش‌های رودبارقصران و لواسانات می‌شود. شهرستان شمیران از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان تهران، از شرق به شهرستان دماوند و از غرب به استان البرز منتهی می‌شود.

شهرستان شمیرانات از دو بخش (بخش رودبار قصران و بخش لواسانات) و سه دهستان و سه شهر تجریش، لواسان و اوشان و فشم و میگون تشکیل شده‌است.

شهرستان شميرانات در سال 1336 تاسيس گرديده در سال 1355 بنا به تصميم دولت وقت استان مركزي به مركزيت تهران منحل و ري و شميرانات در تهران ادغام گرديده مجدداً همزمان با تشكيل استان تهران بار ديگر شهرستان شميرانات در سال 1366 با مصوبه هيأت وزيران به عنوان شهرستان مستقل رسميت يافت. مساحت شهرستان به تقريب حدود 1111 كيلومتر مربع و 9/5 درصد مساحت استان است.

شمیران در تقسیمات شهری (شهر شمیران یا تجریش): در تقسیمات منطقه‌ای شهر تهران، هر کدام از مناطق با یکی از اعداد 22گانه نامیده می‌شوند که نخستین آنها در شمال تهران شهرداری منطقه یک است. اما با توجه به سوابق تاریخی و همچنین تقسیمات سیاسی کشوری، استثنائاً این منطقه از مناطق شهرداری، نه تنها در میان شهروندان، بلکه حتی در متون رسمی و اداری نیز از نام تاریخی (شمیران) برخوردار است.

از نظر تاریخی، تا قبل از تهیه طرح جامع تهران در سال‌های پایانی دهه چهل، شمیران و شهر ری شهرهایی مستقل از شهر تهران بودند.

همچنین از نظر تقسیمات سیاسی نیز، از آنجا که محدوده قانونی شهر تهران در دو شهرستان تهران و شمیران واقع شده است و در هر شهرستانی مرکزی دارد که مقر فرمانداری آن به شمار می‌رود، شهر شمیران (تجریش) در منابع رسمی به عنوان مرکز شهرستان شمیران ذکر می‌شود.

در حال حاضر با مراجعه به سایت استانداری تهران، در مورد شهر شميران (تجريش) به عنوان مقر فرمانداري شهرستان آمده است: اين شهر در دامنه‌هاي رشته كوه توچال گسترش يافته است... علاوه بر فرمانداري بيشتر ادار‌ه‌هاي دولتي اين شهرستان در شهر شميران (تجريش) قرار گرفته‌اند.

همچنین در سایت استانداری تهران، با ورود به صفحه شهرستان شمیران، صفحه مربوط به مرکز شهرستان دارای عنوان شهر شميران (تجريش)، (مقر فرمانداري شهرستان) ذکر شده که مراجعه کننده با انتخاب آن به صفحه شهرداری منطقه یک وارد می‌شود.

متن کتاب راهنمای گردشگری شمیران که توسط شهرداری منطقه یک منتشر می‌شود و بر همین اساس، کتابی در حوزه گردشگری شهری به شمار می‌رود، جاذبه‌های گردشگری واقع در محدوده شهرداری منطقه یک تهران بعلاوه بخشهایی از محدوده خارج از این منطقه که در شمال و غرب این محدوده قرار دارند را شامل شود. مرزهای شمالی و غربی مطالعه تا آنجا ادامه پیدا می‌کند که جاذبه‌های گردشگری مهمی قرار داشته باشند که اولاً برای گردشگران غیرمحلی از جذابیت برخوردار باشد و ثانیاً بر اساس تعاریف گردشگری شهری، در دسترس باشند.