پیشینه‌ی تاریخی

منطقه تهران كه در شمال غرب فلات مركزي ايران قرار گرفته است، از زمان‌هاي دور و ادوار پيش از تاريخ منطقه‌اي مسكوني بوده است و رد پاي فرهنگ‌هاي پيش از تاريخ را در گوشه و كنار آن مي‌توان سراغ گرفت. بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستان شناسي از يك سده قبل تا به امروز، بسياري از مركز فرهنگي در دشت تهران را مشخص و معلوم كرده و نشان مي‌دهد كه اين دشت حداقل از نيمه دوم هزاره دوم (عصر آهن) تا به امروز مسكوني بوده است (سلیمی موید، 1381 : 27).

از جمله کاوش‌های باستانشناسی موید پیشینه چندهزار ساله دشت تهران می‌توان از کاوش‌های قیطریه در محدوده شمالی شهر تهران کنونی نام برد. پیدایش سفال‌های خاکستری و پاره‌ای ابزار و وسایل متعلق به 1200 تا 800 سال پیش از میلاد (عصر آهن) قدمت حیات فرهنگی پنج هزار ساله در این کانون حدس زده می‌شود (جهانشاهی، 1384 :27)

با وجود سابقه طولاني سكونت، تا سده‌هاي نخستين هجرت، نام‌های شمیران و حتی تهران در آثار و منابع تاریخی چشمگیر نیست. تاريخ این پهنه در سده‌هاي گذشته ارتباط نزديكي با تاريخ شهر ري دارد كه بناي آن به شيث بن آدم (ابوالبشر) نسبت داده مي‌شود "كه منوچهر آن را از نو ساخته است" و گاه "بناي آن به هوشنگ پسر كيومرث نسبت داده مي‌شود" كه چگونگي آن در كتاب‌هاي تاريخي و جغرافيايي مسلمانان به تفصيل آمده است (تکمیل همایون، 1385 : 10، به نقل از هفت اقلیم).

ناصر تكميل همايون در كتاب تهران مي‌نويسد: ري باستان به سان هر شهر ديگر در ايران زمين دروازه‌هايي داشت كه شهر را به چهار سوي جهان باز مي‌كرد. دروازه كوهكين يا باب الجبل یکی از این دروازه‌ها بود که شهر ري را به روستاهاي قصران ‍‍متصل مي‌كرده است. دو روستاي قصران با نام‌هاي هماهنگ تهران و مهران نخستين روستاهايي بودند كه در زمان خروج از دروازه‌هاي شمالي ري، براي رفتن به ييلاق‌هاي كوهپايه از آن عبور مي‌كردند (تکمیل همایون، 1385 : 14).

محققان پبشین قصران را ناحیه کوهستانی ری می‌دانستند که در برابر آن ناحیه جلگه‌ای تا ورامین کشیده شده است و بیشتر آنان نام قصران را معرب کوهسران نگاشته‌اند (تکمیل همایون، 1385 : 12)

قصران دو بخش را در بر می‌گرفت: قصران داخلی (شمالی یا علیا) و قصران خارجی (جنوبی یا سفلی).

اوشان، فشم و کل لواسان بزرگ و لواسان کوچک جزء قصران داخل بوده است. علت اینکه این ناحیه را قصران درونی یا قصران داخل گفته‌اند این است که این ناحیه کوهستانی است و آبادی‌های آن داخل دره‌های فرعی جاجرود است.

قصران خارج، کلیه سرزمینها و دهکده‌ها و روستاهای کوهپایه البرز تا شهر بزرگ ری را شامل می‌شد (کریمان، 1356، 92) ستوده معتقد است که قدما ناحیه شمیران کنونی را قصران خارج نوشته‌اند و شمران نام قلعه‌ای در قصران خارج بوده است و در منابعی نظیر تاریخ گیلان و دیلمستان و تاریخ طبرستان (سید ظهیرالدین) ذکری از این قلعه رفته است. بعدها این قلعه که اهمیتی به سزا داشته بر ناحیه‌ای که سابقاً قصران خارج می‌گفته‌اند اطلاق شده است (ستوده، 1328 : 61).

گفتنی است که نام قصران تاکنون در پهنه‌ای از شمیران باقی مانده و یکی بخشها و همچنین یکی از دهستانهای شهرستان شمیران رودبار قصران نام دارد.

دست کم از دوران صفویه تاکنون، توجه به شمیران در منابع تاریخی، همواره در ارتباط با تهران و در سایه‌ی آن بوده است.

با وجود آنكه آبادي تهران در سده‌هاي نيمه دوم هزاره نخست اسلامي فاصله زيادي با شهر ري ندارد، اما تا قرن ششم هجري هيچ نامي از تهران در منابع تاريخي ديده نمي‌شود. در قرون ششم و هفتم هجري قمري در منابع تاريخي از روستاي تهران نام برده مي‌شود. مثلاً خونريزي سلطان محمود غزنوي در ري و فرار ساكنان آن به كوهستان‌هاي قصران و سكونت اجباري در روستاهاي شمالي و از آن ميان در ديه‌هاي پهنه تهران (تهران، مهران، طرشت، ونك، فرحزاد، تجريش و...) در پاره‌اي از منابع آمده است (تکمیل همایون، 1385 : 32).

در آغاز دوره صفويه و پس از پاي‌گيري اين سلسله، پادشاهي که به شاه تهماسب رسيد، او در سنه‌ی 961 ق. حکم کرد بارویی دور تهران بنا نمودند که شش هزار گام دوره او بود... و چهار دروازه برای شهر ساختند و خندق دور بارو اتصال یافت به اراضی رمل زار... (اعتمادالسلطنه، 1368 : 828) در آن هنگام که حصار ساخته شد، تهران بیش از پیش صورت شهر به خود گرفت.

پس از افول قدرت نادر، کریمخان نیز پس از رسیدن به قدرت برای آبادانی تهران کوشش فراوان کرد. از جمله اینکه در این شهر دو محله‌ی بزرگ به نام‌های عودلاجان و چال میدان از ترکیب محله‌های سابق به وجود آمد و بیشترین جمعیت شهر را به خود اختصاص داد (تکمیل همایون، 1385 : 46).

شمیران به عنوان منطقه‌ای خوش آب و هوا مورد توجه کریمخان بود چنان که در تابستان 1173ق. به واسطه‌ی بدی هوای تهران، به شمیران رفت... (اعتمادالسلطنه، 1368 : 844) محمدصادق نامی اصفهانی در باره‌ی واقعه‌ی رفتن کریمخان از تهران به ییلاقات شمال چنین می‌نویسد: چون هوای بلده‌ی تهران به حرارت و عفونت مایل و سمیات وبایی در آن ولایت متعدد است... بلوکی است موسوم به شمیران، متصل به بلده طیبه تهران، و چون در دامن کوه واقع و چشمه‌های آب خوشگوار از کوه به قراء و امصار آن جاری و مراتعش به غایت بسیاری و هوایش به سلامت اقرب و توقف موکب ظفر کوکب در این سرزمین اولی و انسب بود... به جانب بلوک مزبور در حرکت آمد (معتمدی، 1381: 53، به نقل از اعتمادالسلطنه).

به این ترتیب، در این دوران تهران بخاطر اهمیت استراتژیکش به دفعات مورد توجه حکومتگران کشور واقع شد. اما در شرایطی آب و هوای تهران در فصل تابستان مناسب نبود و باعث گسترش بعضی بیماری‌ها بود، لذا منطقه شمیران به دلیل داشتن آب و هوایی مطلوب در فصل تابستان مورد توجه حکومتگران بود. در دوره‌های بعد، همین مزیت باعث توسعه‌ی این منطقه شد.

با شروع سلسله‌ی قاجار، شهر تهران و منطقه شمیران وارد مرحله جدیدی از تاریخ خود شدند. آقا محمدخان قاجار در آخرين نبردهاي خود با خاندان زند، قلعه شهر تهران را در سال 1146 شمسي (1200 ه. ق.) فتح كرد و از آن پس، آن را تكيه گاه و تختگاه حكومت سلسله جديد قاجار قرار داد و آن را دارالخلافه ناميد.

تهران پس از پايتختي، با سرعتي بسيار توسعه يافت و جمعيت چشمگيري از ديگر ايالات و ولايات را به خود جذب كرد و باغ‌هاي تاريخي شهر يكي پس از ديگري تغيير شكل داد و در آنها عمارات و خانه‌ها و مدارس بنا گرديد.

در زمان سلطنت ناصرالدين شاه، دارالخلافه ناصري در محيطي به اندازه سه فرسنگ و نيم (حدود 19 كيلومتر) به شكل كثيرالاضلاع هشت گوشه با خندق‌هاي جديد به عرض 4 تا 10 ذرع و به عمق 4 ذرع به سبك شهر پاريس، زير نظر مهندس بوهلر، در زماني بيش از 10 سال پديد آمد.

با وجود آنكه تا پايان دوره قاجاريه حد شمالي شهر خيابان انقلاب اسلامي از ميدان انقلاب تا ميدان امام حسين ذكر شده است، اما در اين دوره پس از آنكه بخشي از باغ‌هاي بيرون حصار شاه تهماسبي درون دارالخلافه ناصري افتاد، بار ديگر در بيرون شهر جديد، زمين‌هاي باير و گاه زراعي متعلق به روستا‌هاي اطراف تهران در اختيار دربار يا برخي از صاحبان قدرت و مكنت داران افتاد. آنان در اين زمين‌ها باغ‌ها و عمارات ييلاقي جديدي را پديد آوردند كه از آن ميان مي‌توان به باغ و قصر عشرت آباد در شمال دروازه شميران (سال 1291 قمري)، باغ و قصر ياقوت در سرخه حصار (سال 1302 قمري)، باغ‌ها و عمارت سلطنت آباد (سال 1305 قمري)، قصر قاجار در جاده قديم شميران، كاخ نياوران در محله نياوران و قصر محمديه در غرب آبادي تجريش (سال 1264 قمري) در منطقه شمالي محدوده تهران آن زمان اشاره كرد.

در دوران قاجار، با انتخاب تهران به عنوان پایتخت، موقعیت منطقه شمیران نیز ارتقاء یافت، اگرچه حتی تا اواسط دوران پهلوی، شمیران از محدوده شهر تهران فاصله داشتند، اما پیوند آن با تهران بطور روزافزون در حال استحکام بود. در ادامه، مهمترین دلایل توسعه شمیران در دوره قاجار و پهلوی اول بیان می‌شود.

1. ییلاق نشینی تهرانی‌ها و افزایش آن در دوره قاجار: در آمار نخستين سرشماري جمعيت تهران در سال 1284 قمري، جمعيت متحرك شهري نيز جداگانه حساب شده است كه بيانگر اهميت ييلاق نشيني و مشكلات اقليمي و بهداشتي شهر در فصل تابستان بوده است. در اين آمار تعداد 8هزار نفر از ساكنان تهران به عنوان متحرك يعني "اشخاصي كه در فصل تابستان حكماً به ييلاق مي‌روند منظور گرديده است (مهدیزاده، 1381 : 22). همچنین ژنرال گادان، رئیس هیات نظامی کشور فرانسه در ایران، میزان جمعیت شهر را در زمستان 1807م پنجاه هزار نفر برآورد کرد. تاکید بر روی لفظ زمستان بدان جهت بود که در تابستان مردمان مرفه شهر و به ویژه درباریان شهر را به سبب گرما ترک می‌کردند و به ییلاقات شمال شهر می‌رفتند (معتمدی، 1381: 67)

2. ساخت کاخ‌ها در دوره قاجار: در دوره قاجار و بعد از پایتخت شدن تهران، این ظرفیت منطقه‌ی شمیران، از چشم شاهان قاجار نیز دور نماند و لذا آنها نیز برای بهره مند شدن از شرایط مطلوب آب و هوای شمیران در تابستان، به فکر ساخت کاخ‌های تابستانی در این منطقه شدند.

برای نخستین بار، محمدشاه که بعد از فتحعلی شاه به سلطنت رسید، قصری در مغرب تجریش، کنار جاده‌ی اوین ساخت که به نام او به قصر محمدیه معروف شد. در دوره ناصرالدین شاه، کاخ‌ها و باغ‌های ییلاقی سلطنتی بیش از پیش توسعه یافتند. سلطنت آباد یا حصار رضا بیک، نیاوران و کاخ صاحبقرانیه، باغ و بنای اقدسیه، کامرانیه، ارغوانیه یا داوودیه، آجودانیه و باغ فردوس برخی از مهمترین کاخ‌ها و عمارات سلطنتی و درباری در شمال تهران آن روز بودند بسیاری از آنها جاذبه‌های گردشگری امروز منطقه را تشکیل می‌دهند.

به راحتی می‌توان تصور کرد که شکل گیری این تعداد از کاخ‌ها و عمارات باشکوه سلطنتی و درباری، در منطقه‌ای از پیرامون شهر تا چه حد می‌تواند، نگاه دیگر شهروندان را به سوی خود جلب کرده و بر مطلوبیت مکانی آن بیافزاید.

3. توسعه راه‌های شمال تهران: ناصرالدین شاه به سبب خوی ایلی، به گشت و گذار و سیر و سفر علاقه بسیار داشت. او اغلب اوقات حتی در زمستان‌ها سوار می‌شد و به مسافرت یا شکار می‌رفت و چندان در سفر و شکار می‌گذراند که صدای اطرافیانش در می‌آمد. این رفت و آمدهای پیاپی به نقاط مختلف و در جهات متفاوت، سبب می‌شدند که او همواره وضع خیابان‌های داخل شهر و راه‌های بیرون شهر را ببیند و برای اصلاح یا مرمت و یا تعریض آنها اقدام کند. از آنجا که او غالباً به ییلاق‌های شمال شهر می‌رفت، سهم بیشتری از راهسازی‌های زمان او نصیب این قسمت از حومه تهران شد (معتمدی، 1381: 247).

توسعه راه‌های حومه شهری و سهولت دسترسی به حومه‌های خوش آب و هوای شمالی تهران آن زمان، به نوبه خود نقش موثری در جذابیت این منطقه برای اشراف و ثروتمندان آن زمان داشت. راه شوسه سلطنت آباد و راه سلطنت آباد – نياوران مهمترین مسیرهایی هستند که در این ارتباط باید به نقش آنها در توسعه‌ی شمیران آن روز توجه شود.

4. پارک سازی‌های اعیان و اشراف در شمیران: اصولاً رسم ایرانیان متمکن از قدیم این بود که در نقاط مناسب بیرون شهر باغ و خانه‌ی باغی ایجاد می‌کردند و ماه‌های گرم سال را در آنجا به سر می‌بردند. طبیعی است که بخاطر توجه شاهان، شاهزادگان و درباریان به تملک باغ و ساخت سکونتگاه‌های تابستانی در منطقه شمیران، رجال دولتی، تجار و مالکانی که تمکنی داشتند نیز به این منطقه توجه نشان می‌دادند. نمونه‌های متعدی وجود دارد که گویای آن است که رجال دربار در همان حدودی که شاه شروع به ساختن قصر می‌کرد، آنها نیز اقدام به احداث باغ و عمارت اعیانی می‌کردند. از جمله، بلافاصله زمانی که محمدشاه اقدام به ساخت قصر محمدیه کرد، حسینعلی میرزا حاکم تهران باغی در همان حوالی و نزدیکی تجریش احداث کرد که بعداً نام باغ فردوس بر آن نهاده شد... (معتمدی، 1381: 119) همچنین، بعد از آنکه اقدسیه طرف توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت، رجال دربار و اعیان دولت هم به فکر افتادند که در آن منطقه خانه یا باغ یا به هر حال قرارگاهی برای خود دست و پا کنند (معتمدی، 1381: 338). عباسیه و عباس آباد، باغ صبا و فرمانیه از جمله باغ‌ها و عماراتی هستند که در قسمت شمالی تهران شکل گرفته بودند.

توسعه باغ‌ها در این منطقه از شهر صرفاً برای تامین میوه و یا حتی صرفاً به منظور اقامتگاه تابستانی نبود بلکه در نبود گردشگاه‌های عمومی، اعیان شهر به سمت پارکسازی و ایجاد گردشگاه‌های خصوصی پیش می‌رفتند. کنت دو گوبینو سفیر فرانسه در ایران می‌نویسد: شهر تهران و رشت در این دوره تغییر قیافه داده است... باغ‌هایی زیبا و عماراتی کوچک و بزرگ به وجود آمده که باعث قشنگی شهر گردید و هم آب و هوا را تغییر داده... بدین نکته باید توجه کرد این اقدامات غالباً و بدون کمک و مساعدت دولت می‌شودو زیرا که در تهران یک موسسه بزرگی به نام شهرداری وجود ندارد که همّ خود را صرف توسعه معابر و تزئین شهر و احداث باغ‌های عمومی‌نماید. بنابراین اگر خیابان‌هایی در اطراف شهر احداث و مشجر می‌شود همانا نتیجه اقدامات خصوصی است (گوبینو، بی تا : 92)

بررسی منابع دوران قاجار گویای آن است که اعیان تهران در آن زمان، برای اداره باغ و منظرسازی باغبان‌های خارجی را استخدام می‌کردند. علی اکبر بن عبدالجلیل چاپار باشی، در باره عمارت کامرانیه متعلق به نایب‌السلطنه امیرکبیر (وزیر جنگ) می‌نویسد: فزون از سه هزار گلدان گل و خمره دارد و فقط مواجب سالیانه دو نفر باغبانان اطریشی آنجا قریب به هزار تومان است (بن عبدالجلیل، 1345 : 552).

5. حضور نمایندگی‌های خارجی در شمیران: دکتر یاکوب پولاک پزشک اتریشی پزشک مخصوص ناصرالدین شاهدر بیان خاطرات خود، بعد از توضیح در مورد آلودگی‌های محیط تهران ادامه می‌دهد: بوی عفونت وحشتناکی که از مواد گندیده منتشر می‌شود سکونت در تهران را در فصل تابستان به خصوص برای اروپاییان طاقت فرسا می‌سازد؛ تب‌های کشنده‌ای ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که هر گاه وبا وارد مملکت شد، به طرز وحشتناکی کشتار کند... بنابراین به اروپایی‌ها سخت توصیه می‌شود تابستان‌ها را در یک جای ییلاقی به سر ببرند (پولاک، 1368: 65).

سفارت انگلیس از همان ابتدای استقرار در تهران به بزرگان شهر تاسی جست و در منطقه قلهک یک باغ ییلاقی برای خود تهیه کرد (معتمدی، 1381: 261). اما اقامت دیپلمات‌های خارجی در منطقه شمیران به انگلیسی‌ها محدود نمی‌شد. بررسی منابع تاریخی گویای آن است که بنجامین اولین وزیر مختار ایالات منحده امریکا که در دوره ناصرالدین شاه به ایران آمده است، برای گذراندن تابستان سال 1884 باغی در جعفر آباد شمیران به نام "باغ رجب آقا" کرایه کرد که محل اقامت وزیر مختار در تابستان باشد (معتمدی، 1381: 263).

در سال 1319 هجری قمری، علی اکبر بن عبدالجلیل چاپار باشی، در بیان جغرافیای شمیران، بعد از وصف عمارات روس و انگلیس در شمیران می‌نویسد: گذشته از اینها، مابقی سفرای دول خارجه، همه سال در امکنه‌ی مختلفه‌ شمیران، هر یک باغ و عمارت صیفیه‌ی مناسبی را استیجار می‌نمایند: حال چندین سال است که سفیر فرانسه باغ مرحوم قوام الدوله را، که در وسط تجریش واقع است، برای سفارتخانه‌ی ییلاقی چهار ماهه اجاره می‌کند به 300 تومان. بعد از آن، سفارت اطریش چهار سال است باغ نصر اللّه خان‌ زنبورکچی باشی را در دیزج آشوب همه ساله در فصل تابستان به دویست تومان اجاره می‌نماید. سفارت‌خانه‌ی ییلاقی آلمان پارسال در محمودیه و امسال در قلهک در باغ مخبرالدوله است، و سفارت‌ ینگی دنیا هم امسال در دیزج آشوب در باغ میرزا رفیع خان مستوفی است، و سفارت‌خانه‌ی ایطالی‌ در چیذر، و سفارتخانه‌ی بلژیک در تجریش در باغ حشمت الدوله‌ی مرحوم، و سفارت هولاند در الهیه است (بن عبدالجلیل، 1345 : 548).

مطلوبیتهای شمیران برای سکونت حاکمان کشور در طول 200 سال گذشته و البته زندگی ریشه دار مردم بومی شمیران در محله‌های قدیمی‌آین منطقه دست به دست هم دادند تا آثار تاریخی ارزشمندی در شمیران - بخصوص در منطقه یک شهرداری تهران – شکل بگیرد و آثار تاریخی در کنار جاذبه‌های طبیعی وزن و جایگاهی قابل توجه داشته باشند. در حال حاضر اگرچه برخی آثار با ارزش بجا مانده از گذشته – نظیر عمارت و باغ فرمانیه، خانه جلال آل احمد و سيمين دانشور، خانه نیما یوشیج و... – علیرغم ثبت به عنوان میراث فرهنگی در دسترس گردشگران نیست، اما آثار منحصر به فردی نظیر کاخ موزه‌ها از چنان جذابیتی برخوردارند که هر هفته هزاران گردشگر را به این منطقه فرا می‌خوانند.

منابع:

o               اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1368)، مرآت البلدان (3 جلد)، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، دانشگاه تهران

o               بن عبدالجلیل، علی اکبر (1345)، جغرافیای شمیران، یغما، دی 1345، شماره 222

o               پولاک، یاکوب ادوارد (1368)، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی

o               تكميل همايون، ناصر (1385) تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي

o               جهانشاهی، محمدحسین (1384)، تولد دوباره تهران در کلانشهر تهران، جستارهای شهرسازی، شماره 12، بهار 1384

o               ستوده، منوچهر (1328)، جغرافیای بلاد و نواحی قصران ری، یادگار، شماره 50، خرداد 1328

o               سلیمی، موید (1381)، سیمای میراث فرهنگی تهران، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی کشور

o               كريمان، حسين (1356)، قصران (کوهسران)، جلد اول، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی

o               گوبینو، کنت دو (بی تا)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح الله منصوری، انتشارات روزنامه کوشش

o               معتمدي محسن (1384)، جغرافياي تاريخي تهران، تهران، مركز نشر دانشگاهي